456Осындай тарихи фактілерді елемеудің мынадай себебі болуы мүмкін: біздің қарсыластарымыз не тарих пен өз халқының дінін жақсы білмейді, не білсе де, мойындамайды және құрметтемейді. Матуриди ақидасына экстремистік деп айып тағу Абай Құнанбаевты немесе Шәкәрімді экстремист деп айыптаумен парапар, себебі, олар көзі ашық һәм ілімі бар матуридиттер болған. Бұған олардың еңбектері – дәлел. Алайда, оған көшпес бұрын кейбір нәрселерді түсіндіріп кетейік.
Исламды жақсы білмейтіндерге айта кететін жайт, біздің дінімізде фиқһ және ақида деген ғылымдар бар. Фиқһ ғылымы намаз оқу, қажылық жасау, зекет беру, ораза ұстау т.б. секілді құлшылық мәселелерімен, сондай-ақ, харам және хәләл мәселелерімен айналысады.
Қазақ халқы фиқһта бастапқы заманда Исламның көрнекті ғұламаларының бірі негізін салған діни құқықтық мектепті, яғни, Әбу Ханифаның мәзһабын ұстанған. Ақидада қазақ халқы имам Матуридиге ерген, өйткені, көптеген ханафиттер соның мектебіне ерген. Мұның себебі, имам Матуриди имам Әбу Ханифаның сенімдерін бір жүйеге келтіріп, сол сенімдерді пікірталастарда қорғап шыққан.
Жалпы алғанда, ақида саласындағы сүнниттік ілімде екі мектеп бар: имам Матуридидің мектебі – матуриди және имам Әшғаридің мектебі – әшғари. Негізгі мәселелердің барлығында бұл екі мектептің сенімдері бірдей, алайда, кейбір мәселелерде олардың арасында айырмашылықтар бар. Соған қарамастан, аталмыш екі мектептің ешқайсысы бір-бірін адасушы деп санамайды. Ол екеуінің арасындағы келіспеушіліктердің бәріне Шариғат тұрғысынан рұқсат етіледі.
Екі сүнниттік мектептің арасындағы болар-болмас айырмашылықтардың бірі мынада: әшғари ақидасында Алланың әрбір мұсылман білуі тиіс жеті субути-сыфаты (мағыналық сыфат – сипат, атрибут) айтылады. Ал, матуриди ақидасында ондай сипаттың сегізі бар: сегізіншісі – Әт-Тәкуин (Жарату) сипаты, оны матуридиттерден басқа ешкім қолданбайды. Шындығында, сипаттардың саны бұдан да көп, бірақ, қазір субути сипаттар туралы сөз болып отыр. Ал, олардың саны екі мектепте екі түрлі.
Сүнниттік мектептердің арасындағы аталмыш айырмашылықтар көңілге қонымды әрі оларға рұқсат етіледі. Ал, сүнниттік мектептер мен сәләфиттердің арасындағы айырмашылықтар көңілге қонымсыз және оларға рұқсат етілмейді. Мәселен, екі сүнниттік мектепке сәйкес, Аллаға кеңістікте орын алу тән емес. Өйткені, сол кеңістікті жаратқан – Алла, Ол Өзі соны жаратқаннан кейін өзгерген жоқ. Себебі, өзгеру тек қана жаратылыстарға тән қасиет, Жаратушыға тән емес. Осылайша, Алла кеңістікті жаратқанға дейін қандай болса, сол қалпында қалды. Алланың мекенсіз екенін араб тілінде «лә мәкән» – яғни, «мекенсіз» деген сөзбен сипаттауға болады.
Осылайша, Алла мекенді жаратпас бұрын мекенсіз болғаны секілді, Ол мекенді иемденуден және уақытқа тәуелді болудан пәк. Себебі, мекен мен уақыт – жаратылыстың категориялары. Сүнниттер тура мағынасы кеңістіктегі мекенді немесе жаратылыстармен басқа да ұқсастықтарды білдіретін Құран аяттары мен хадистерді аса қажеттілік болмаса, мүлде талқыламайды, олардың мағынасы жайлы ақиқи білімді Аллаға қалдырады. Яки ауыспалы мағынасында түсінеді, бірақ, Шариғат орнатқан қағидалар мен араб тілінің ережелерінің шегінен шықпай түсінеді. Соның өзінде амалсыз жағдайда ғана кейбіреулерді сол аяттар мен хадистерді тура талдап қоюдан сақтандыру үшін ғана талдап береді.
Алланың мекенсіз болуы мүмкін емес дейтіндердің мұнысы ештеңе жоқ кезде Алламен бірге мекен де болды дегенге кеп саяды. Ал, біз «Алла болған кезде ештеңе болған жоқ, кеңістік те болған жоқ, Ол кеңістікті жаратпас бұрын оған мұқтаж болмағаны сияқты жаратқаннан кейін де оған мұқтаж емес» деп санаймыз. Қықаша түсіндірсек осылай.
Сонымен, қайталап айтамыз, сүнниттік ақиданың сәләфиттерден айырмашылықтарының бірі мынада: Әһлү Сунна уәл Жамағаттың екі мектебіне де сәйкес, Алла мекеннен пәк (Лә мәкән). Ал, сүнниттік мектептердің арасындағы айырмашылық мынада: матуриди ақидасында – әт-Тәкуин сипатын қосқанда сегіз субути сипат бар, әшғари ақидасында – жеті субути сипат бар.
Осыны ескере отырып, Абайдың 38-ші сөзіне (Қара сөздер) ойысамыз. Ол өзінің қара сөзінде Алланың субути сипаттарын атай келіп, матуридиттер сияқты, оларды сегізге бөледі. Абай былай жазады:
«Сіз «Әмәнту биллаһи кәмаһуа би әсмайһи уасифатиһи» дедіңіз. Ол Алла Тағаланың фиғыл ғазимләрінің аттары, олардың мағынасын біл һәм сегіз сифат затиялары не деген сөз, кәміл үйрен. Өзіңді Оның құлы біліп, өзіңе муслим ат қойып, тәслим болғаныңа раст боласың да. Алла Тағаланың сипаттары: Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәмиғ, Ирада, Кәлам, Тәкин», яғни, Әл-Хаят, Әл-Ъильм, Әл-Қудра, Әл-Бәсар, Әс-Сәмъ, Әл-Ирада, Әл-Кәләм, Әт-Тәкуин.
Ары қарай Абай өзінің шығармаларының бірінде[1] былай жазады:
«Бұлардан басқа кітапта збутие деген сегіз сипаты бар. Олар мынау: Тірі, Білімді, Құдіретті, Талап қылушы, яғни бір нәрсенің болғанын ұнатушы, Болғызушы, яғни бар қылса да, жоқ қылса да, Сөйлеуші, Естуші, Көруші, бірақ бұл сипаттары адамдарға ұқсамайды…». Осыдан көрініп тұрғандай, Шәкәрім де матуриди ақидасына тән сегіз субути сипатты атап өткен.
Олардан кейінірек өмір сүргендерден әйгілі қазақ ақыны, зерттеуші, ағартушы Мәшһүр Жүсіп Көбейұлын да мысал ретінде алуға болады. Қазақ халқының басқа да көптеген көрнекті тұлғалары секілді, Мәшһүр Жүсіптің діни білімі болған. Сол себепті, дін мәселелерінде ол өзінің не айтқанын жақсы білген. Мәшһүр Жүсіп Алланың сипаттарын түсіндіре келіп, былай жазған[2]:
Мекенін бір Алланың ешкім білмес
Осылайша, Ыбырай Алтынсарин Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп, сонымен қатар, ханафи мәзһабы мен матуриди ақидасындағы барлық ғұламалар айтып кеткен нәрселерді, оған қоса, қазіргі Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасы да айтып жүрген сөздерді растап кеткен.
Сонымен, қазақтар қандай ақиданы ұстанған екен? Жүрегі мен санасы қыңырлықпен, надандықпен және соқыр фанатизммен уланбаған әрбір адамға мұның жауабы айқын деген ойдамыз.
Қайрат Жолдыбайұлының материалдары бойынша дайындалған
[1] Абай (Ибраһим Құнанбаев), «Өлеңдер мен поэмалар» кітабын қараңыз, «Жазушы» баспасы, 1986 ж.